Ffaith yr wythnos: Pysgota

Roedd pysgota yn weithgaredd tymhorol mawr ym mhorthladdoedd Ceredigion.

Penwaig
Casglu heigiau o benwaig oddi ar yr arfordir rhwng mis Medi a mis Ionawr. Ar yr adeg honno o’r flwyddyn, byddai masnachwyr arfordirol a morwyr yn dychwelyd i’w pentrefi brodorol i bysgota am benwaig.
Byddent yn defnyddio cychod 23-25 troedfedd (7 – 7.6 m) â thri mast. Mae’n bosibl iddynt gael eu cyflwyno gan bysgotwyr o’r Borth yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Byddai’r mast canolog yn cael yn cael ei dynnu oddi yno pan fyddent yn pysgota am benwaig.
Byddai’r cychod yn mynd allan gyda’r llanw. Pan fyddai’r rhwydi wedi eu taflu, byddent yn cael eu gadael i fynd gyda’r llif hyd nes y wawr wrth i’r dynion a’r bechgyn gysgu yn Y Soch (y pen blaen). Byddai’r cychod yn cael eu dadlwytho ar y traethau a byddai’r pysgod yn cael eu cyfrif. Gallai hyd at 4,000 – 5,000 o benwaig gael eu dal yn y rhwydi drifft hyn.
Byddai pysgota am benwaig yn eithaf dibynnol ar natur. Byddai yna rai adegau pan fyddai’r nifer wedi gostwng ond ni cheir tystiolaeth mai gorbysgota oedd yn gyfrifol am hyn. Yng nghanol y ddeunawfed ganrif, roedd digonedd o benwaig ond tua diwedd y ganrif roeddent yn llai cyffredin a bu ond y dim iddynt ddarfod amdanynt yn gyfan gwbl erbyn yr 1920au-30au, ac eithrio Aberdaugleddau.
Halltu
Byddai penwaig yn cael eu cadw neu eu cochi drwy eu halltu a’u sychu (penwaig hallt) neu drwy eu mygu mewn mwg pren (penwaig coch).

 

Gyda diolch i Amgueddfa Ceredigion am y wybodaeth / With thanks to Ceredigion Museum for the information

Teclyn yr wythnos / Object of the week

OCTANT NEU SECSTANT a oedd yn mesur yr ongl rhwng yr haul ar ei uchaf a’r gorwel;
An OCTANT OR SEXTANT which measured the angle between the sun at its highest point and the horizon;

Fact of the week: Measuring speed

Measuring the speed of the ship was done by throwing out a rope fastened to a plank. The rope had a knot in it every 50 feet. A 30-second hourglass was turned over, and a plank was tossed into the ocean. The rope would start to play out, and they counted the number of knots that passed by the time the hourglass was empty. This told them their speed in knots. 5 knots = 5.8 miles per hour.
To measure the depth of water that the ship was in, they threw out a line with a weight on the end until the line became loose.

 

Gyda diolch i Amgueddfa Ceredigion am y wybodaeth / With thanks to Ceredigion Museum for the information

Ffaith yr Wythnos: Mesur cyflymder

Mesurwyd cyflymder y llongau drwy daflu rhaff a oedd wedi ei glymu wrth astell. Roedd gan y rhaff glymau ynddi bob 50 troedfedd. Byddai awrwydr 30 eiliad yn cael ei droi drosodd, a byddai’r astell yn cael ei fwrw i’r môr. Wrth i’r rhaff ganlyn yr astell i’r môr, byddai’r morwyr yn cyfri nifer y clymau a fyddai wedi mynd heibio cyn i’r 30 eiliad yr awrwydr ddod i ben. Byddai hyn yn dweud wrthynt beth oedd eu cyflymder mewn notiau. 5 not = 5.8 milltir yr awr.
Er mwyn mesur dyfnder y dŵr yr oedd y llong yn hwylio ynddo, byddent yn taflu llinyn gyda phwysyn ar ei diwedd hyd nes y byddai’r llinyn yn dod yn rhydd.

 

Gyda diolch i Amgueddfa Ceredigion am y wybodaeth / With thanks to Ceredigion Museum for the information

 

Fact of the week: What work did sailors do aboard the ship?

Raise the anchor. Ships are moored to the sea bed by lowering the anchor so that it hooks into the mud at the bottom of the sea. The anchor is raised by winching it up with a rope or chain around the capstan.
The crew took turns to sail the ship, usually in four-hour shifts. A bell was rung each half hour.

Steering the boat with the tiller or wheel would depend on your knowledge of the coast and the location of the rocks. Without the aid of local knowledge a sailor would rely on his skill of reading charts. They studied their charts in order to avoid rocks.

Managing the sails by shortening or ‘trimming’ depended on the strength and direction of the wind. With larger ships this sometimes meant climbing and walking along the rigging to gather the sails by hand, which was extremely dangerous.
Mending sails and ropes were skills that were needed after rough weather. Salt water and high winds were the cause of most damage Damaged equipment would be repaired in calm weather on the deck.
Swabbing or wetting the decks to prevent the wood from drying out and shrinking was a regular part of the work.

 

Gyda diolch i Amgueddfa Ceredigion am y wybodaeth / With thanks to Ceredigion Museum for the information

Ffaith yr Wythnos: Pa waith oedd morwyr yn ei wneud ar fwrdd y llong?

Codi angor. Caiff llongau eu hangori i wely’r môr drwy ostwng yr angor i’r mwd ar wely’r môr. Codir yr angor gyda winsh a rhaff neu gadwyn o amgylch y capstan.
Roedd y criw yn cymryd eu tro i hwylio’r llong, fel arfer mewn sifftiau pedair awr. Byddai cloch yn canu bob hanner awr.

Byddai llywio’r cwch gyda’r llyw neu’r olwyn yn dibynnu ar eich gwybodaeth o’r arfordir a lleoliad y creigiau. Os na fyddai ganddo wybodaeth leol, byddai’r morwr yn dibynnu ar ei sgiliau darllen siartiau. Byddai’n astudio eu siartiau er mwyn osgoi’r creigiau.

Byddai rheoli’r hwyliau drwy fyrhau neu ‘drimio’ yn ddibynnol ar gryfder a chyfeiriad y gwynt. Ar longau mwy o faint golyga hyn ddringo a cherdded ar hyd y rigiau i gasglu’r hwyliau â llaw a oedd yn hynod o beryglus.

Byddai sgiliau trwsio hwyliau a rhaffau yn angenrheidiol ar ôl tywydd garw. Dŵr halen a gwyntoedd mawr oedd yn achosi’r difrod mwyaf. Byddai offer a ddifrodwyd yn cael ei atgyweirio yn ystod tywydd llonydd ar fwrdd y llong.

Roedd glanhau neu wlychu byrddau’r llong er mwyn atal y pren rhag sychu a chrebachu yn rhan reolaidd o’r gwaith.

 

Gyda diolch i Amgueddfa Ceredigion am y wybodaeth / With thanks to Ceredigion Museum for the information

Ymarfer Can Draddodiadol ar gyfer y sioe